Trả lại nét đẹp cho tín ngưỡng thờ Mẫu

Tín ngưỡng thờ Mẫu đang được tôn thờ nhiều trong dân gian, tạo nên một bức tranh chung hết sức đa dạng của đời sống văn hóa tâm linh. Nghiên cứu về "hầu bóng" và tín ngưỡng này, phần lớn các nhà nghiên cứu đều công nhận đây là loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian bản địa cần được bảo tồn, nhưng cũng có không ít ý kiến cho rằng đây là một dạng biến tướng, mê tín dị đoan... Vậy đâu là thực chất vấn đề? Nở rộ khắp nơi Chỉ một vuông chiếu làm sân khấu, với những đạo cụ đơn giản như: đao, kiếm gỗ, mồi nến, quạt giấy, dải lụa, hèo, hương, nến… vậy mà hàng chục "bóng" Quan lớn, Chầu bà, ông Hoàng, bà Chúa, Thánh Cậu, Tiên Cô được các "thanh đồng" diễn xuất ngả nghiêng, quay cuồng, gào thét trong tiếng xóc nhạc khiến người xem bị mê mẩn hút hồn. Hệ thống đền, phủ thờ Mẫu ở nước ta được xây dựng từ lâu đời. Ngoài những đền to, phủ lớn còn không ít ngôi đền, từ, điện được nhân dân dựng lên để thờ Mẫu. Thậm chí trong chùa vốn để thờ Phật cũng dùng một nơi để thờ Mẫu. Đơn cử một số đền phủ ở miền Bắc nước ta có hệ thống kiến trúc khá tôn nghiêm, quy chuẩn và không kém phần hoành tráng như: quần thể kiến trúc Phủ Dầy (Nam Định); phủ Tây Hồ (Hà Nội); đền Sòng Sơn (Thanh Hóa); đền Bắc Lệ (Lạng Sơn); đền Bảo Hà (Lào Cai); đền Đồng Bằng (Thái Bình); đền Chợ Củi (Hà Tĩnh)… Việc nghiên cứu tín ngưỡng thờ Mẫu không hề đơn giản. Nhiều nhà nghiên cứu văn hóa đã dày công nghiên cứu, sưu tầm biên soạn về tín ngưỡng thờ "Tam phủ", "Tứ phủ", "hầu bóng", song hiện chưa mấy thỏa đáng. Bởi lẽ cách tiếp cận hiện nay chủ yếu dựa vào một số tranh thờ, sách cúng, các bài văn dùng để hát trong "hầu bóng", ngoài ra chưa có tài liệu rõ ràng, đầy đủ về vấn đề này. Còn xét ở góc độ giáo lý, nghi lễ, niêm luật… tín ngưỡng thờ Mẫu hầu như chỉ được lưu truyền từ đời trước sang đời sau bằng các hình thức truyền khẩu dân gian qua các "thanh đồng". Do có khác nhau theo từng vùng, miền và được giải thích theo nhiều hướng nên còn nhiều quan niệm chưa thống nhất về "Tam phủ", "Tứ phủ" Mẫu, Chúa… Một khóa hầu đồng tại đền Cốc Lâm, Bắc Giang. Từ xưa, các đạo sĩ người Việt đã kết hợp và sáng tạo tài tình ra tục thờ Mẫu như một tín ngưỡng bản địa của dân tộc Việt Nam. "Quang Minh Tam Thánh" cùng với đạo Phật đã đưa hình ảnh Mẫu Liễu Hạnh lên tối thượng. Các nhân vật Thánh, Chúa, Thần, Tiên, được tôn thờ trong hàng Tứ phủ cũng chính là các nhân vật lịch sử của dân tộc. Đơn cử, hàng ngũ vị Quan lớn có: Quan lớn Tuần Tranh (có tên là Quan Đệ Ngũ) chính là Cao Lỗ - một danh tướng thời An Dương Vương (có nơi lại coi ông là một võ tướng nhà Trần). Quan Đệ Nhị - tương truyền là Lê Sát đã từng chém đầu Liễu Thăng. Hàng Chầu Bà có Chầu Lục - tương truyền là con gái Tản Viên Sơn Thánh. Ông Hoàng Bảy là quan triều đình trấn giữ vùng Lào Cai, Yên Bái… Đặc biệt, mấy ai không biết đền Suối Mỡ (Lục Nam, Bắc Giang) nơi thờ Mẫu Thượng Ngàn (tương truyền là công chúa Quế Mỵ Nương thời Vua Hùng dựng nước). Xuân thu nhị kỳ, khách thập phương ở Hà Nội, Hải Phòng, Lạng Sơn và các nơi khác nườm nượp về đây để lễ Mẫu và "bắc ghế hầu Thánh". Đây cũng là nghi lễ không thể thiếu của những người "làm tôi Bốn Phủ". Theo quan niệm của một số người, đó là "căn số" nên phải đi tìm thầy để tổ chức lễ trình đồng, mở phủ. Giải thích về căn số nặng, nhẹ thế nào thì cũng chỉ tựu trung là những người gặp cảnh đời không thuận như hay ốm đau, tâm thần điên dở, vận hạn liên miên, tình duyên trắc trở… Họ tin có một lực lượng siêu nhiên, thần bí nên đã theo "hầu bóng" để giải trừ vận hạn cho cuộc sống hanh thông. Tuy nhiên, trao đổi với các cụ có thâm niên "tuổi đồng" chúng tôi thấy không hẳn như vậy. Khá đông trong số ấy sống thanh đạm và nhất tâm thờ Mẫu và rất ít khi đi hầu Thánh. Ấy vậy mà hiện nay xuất hiện rất nhiều cơ cánh "nhà đồng", thậm chí một cơ cánh có đến hàng trăm "thanh đồng" do một "Đồng trưởng" đứng đầu. Một số ca sĩ chuyên và không chuyên cũng chuyển hướng đi sâu vào đề tài hát văn để mưu sinh. Hàng năm không biết bao nhiêu các "vấn hầu" được tổ chức ở các cửa đền, cửa phủ to, nhỏ. Những năm trước đây, hoàn cảnh đất nước còn khó khăn, vấn hầu của các "thanh đồng" đâu có khăn áo đẹp, cầu kỳ như bây giờ. Chỉ một chiếc quạt, chiếc khăn phủ diện, một vài gói kẹo bánh và ít cân trái cây, với lòng thành tâm "bắc ghế hầu Thánh" cũng thỏa bóng vọng cầu. Cung văn hát phục vụ hầu chỉ cần một chiếc đàn nguyệt, một thanh tre gõ phách, một chiếc cảnh cũng đủ để nâng cho "bóng Thánh" về "xe loan giá ngự". Còn ngày nay, một số "thanh đồng" sắm cho các giá "Bóng Thánh" khăn áo lộng lẫy hàng chục bộ, mỗi bộ có tới hàng chục triệu đồng. Đội hát văn phục vụ hầu Thánh có tới năm, bảy người, tổng chi phí mỗi vấn hầu tới hàng trăm triệu đồng; tất cả đều do "thanh đồng" lo liệu. Hầu đồng ở một cung của Phủ Dầy, Nam Định. Ảnh: Hoàng Trần Long. Hiểu thế nào cho đúng? Theo nghiên cứu và trải nghiệm thực tế của nhóm tác giả bài viết này - người trực tiếp làm "thanh đồng" nhiều năm qua - thì hiện nay có sự hiểu khá mập mờ về hiện tượng "Thánh nhập đồng". Có người còn cho đó là hình thức "nhập hồn tự nguyện", có người gọi là "lên đồng"... Tuy nhiên, sự nhìn nhận đó mới chỉ dưới góc độ người quan sát để rồi nhận xét, đánh giá. Qua tham khảo ý kiến một số các "thanh đồng", "cựu thanh đồng", "Mộc Ân thanh đồng", trong đó có những cụ trên 60 năm tuổi đồng cho biết: Thực sự trong khi hầu thánh, thanh đồng hoàn toàn là "đồng tỉnh chứ không phải đồng mê"! Nên những hoạt cảnh ngả nghiêng, lắc lư hoàn toàn là do con người tự tạo. Nhìn về góc độ văn hóa, chúng ta thừa nhận, "hầu bóng" là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian tổng hợp mang đậm bản sắc riêng của dân tộc Việt Nam, trong đó có âm nhạc, văn học, vũ đạo, kịch câm, mỹ thuật… hòa quyện với nhau. Một vấn hầu Thánh (gọi nôm na là chương trình biểu diễn nghệ thuật tâm linh) thì diễn viên là "thanh đồng", các nhạc công là cung văn. Một điều đặc biệt, các thanh đồng, cung văn không cần phải tập luyện để khớp với nhau mà hoàn toàn diễn theo ngẫu hứng. Có những giá hầu "bốc đồng" làm cho khán giả dự hầu cùng vỗ tay nhún nhảy vui nhộn như mình đang trong vai diễn. Để đánh giá khách quan về "hầu bóng", chúng ta phải nhìn bằng góc độ văn hóa và khoa học. Về giá trị tinh thần, mỗi lần tổ chức đi hầu Thánh, các "Đồng anh, Lính chị" trong cơ cánh "nhà đồng" có dịp được họp mặt, để cùng nhau gửi gắm nguyện ước vào cõi tâm linh, mong được giải hạn, trừ tai ương. Đi "hầu" ở nơi xa còn được cùng nhau du ngoạn các di tích, danh lam thắng cảnh của đất nước, được thưởng thức "văn nghệ tâm linh" cho tinh thần được thoải mái hơn sau những ngày lao động vất vả. Như vậy có thể nói hầu Thánh chính là một cuộc chơi mang đậm chất văn hóa, văn nghệ dân gian. Có một thực tế cần thừa nhận, một số người đang lợi dụng tín ngưỡng thờ Mẫu để trục lợi. Các "thầy đồng, thầy bói, thầy cúng, nhà ngoại cảm…" nổi lên quá nhiều, đây chính là nguyên nhân làm cho tín ngưỡng thờ Mẫu biến tướng thành mê tín dị đoan. Một số người dân thiếu hiểu biết hoặc hiểu chưa đúng về tín ngưỡng thờ Mẫu và giá trị đích thực của nghi lễ "hầu bóng" nên bị lợi dụng. Có người túng thiếu tin vào các "thầy bói" đi vay tiền hầu Thánh để được nhanh giàu. Có người con bị nghiện mẹ cũng hầu Thánh; vợ muốn cho chồng thăng quan tiến chức cũng hầu Thánh; con thi đại học trượt cũng hầu Thánh… tất cả họ đang tin vào một ma lực thần bí ở cõi vô hình cứu giúp. Đáng buồn hơn, một số người cho "hầu bóng" là một "mốt thời đại" nên đua nhau trình đồng, mở phủ rồi đi hầu bạt mạng, múa may quay cuồng, đua nhau sắm lễ thật to, vung tiền phát lộc thật lớn để khẳng định… "đẳng cấp". Thật là nhảm nhí! Việc hầu Thánh đôi khi đã trở thành miễn cưỡng khi so sánh "hầu to, hầu nhỏ" làm mất đi những giá trị văn hóa tốt đẹp. Lại có một số người làm nghề hát văn không còn giữ đạo cổ xưa. Lời văn được sáng tạo thêm kiểu "mơi tiền". Nếu giá hầu "ban khen, ban thưởng" nhiều thì văn hát càng "bốc". Ngược lại nếu thanh đồng nào hầu "khiêm tốn" thì văn thường bị… "mất điện". Còn đối với các nhà đền, ông đồng, bà đồng đã lợi dụng lòng tin để kiếm tiền bằng mọi hình thức như: van thay lạy đỡ, hầu dâng, xin tiền đài âm dương, sắm lễ, viết sớ… Nhìn chung tín ngưỡng thờ Mẫu và "hầu bóng" đang bị nhiễu loạn, biến tướng. Đã đến lúc các nhà chức trách cần phải vào cuộc để ngăn ngừa những biểu hiện sai lệch trong tín ngưỡng thờ Mẫu, bảo vệ và giữ gìn thuần phong mỹ tục

Bùi Lâm - Kim Sa